Tìm hiểu ngành in ở thành phố HCM ( Phần II )

II. Hoạt động của ngành in Sài Gòn-Chợ Lớn-Gia Định trong kháng chiến chống thực dân Pháp

(1945-1954)

Trong kháng chiến, ngành in được giao nhiệm vụ rất quan trọng là phải in ấn nhanh chóng, đầy đủ, kịp thời sách báo, tài liệu tuyên truyền, huấn luyện phục vụ đắc lực cho mặt trận tư tưởng, văn hóa. Dù hoạt động công khai hay bí mật, ngành in kháng chiến luôn luôn bị kẻ thù tìm mọi cách phá hoại, tiêu diệt.

Dưới đây, chỉ xin nêu sơ lược một số hoạt động của ngành in trên địa bàn kháng chiến Sài Gòn-Chợ Lớn-Gia Định.

Trong hoàn cảnh kháng chiến, các cơ quan tuyên huấn, thông tin, báo chí, xuất bản.. thường tổ chức nhà in riêng hoặc gắn bó chặt chẽ về mặt tổ chức hoạt động với nhà in.

1. Nhà in báo “Cảm tử”

Nửa tháng sau khi Sài Gòn chính thức nổ súng kháng chiến, ngày 9.10.1945, tờ báo Công đoàn, cơ quan của Tổng công đoàn Nam Bộ ra đời. Báo do đồng chí Nguyễn Lưu làm chủ nhiệm, các đồng chí Nguyễn Văn Đắc, thợ in Portail và Lê Đình Thụ (Vũ Hồng) lo việc in báo. Nhà in đặt tại bìa rừng cao su Thủ Đức, Báo in mỗi kỳ 5000 tờ, 3 ngày ra một kỳ, được chở từ Thủ Đức vào Sài Gòn, Gia Định qua đường Gò Vấp bằng xe của hãng Trịnh Hưng Ngẫu, phân phát cho cả nội thành và ngoại ô.

Sau khi ra được 5 số, tờ báo đổi tên là Cảm tử và chuyển nơi in về An Phú Đông (nay thuộc quận 12) do đồng chí Lý Chính Thắng làm chủ nhiệm. Tin tức kháng chiến đối với nhân dân lúc đó rất cần htiết và quý báu nên dù giá báo ghi là 5 hào nhưng có bạn đọc trả 5 đồng, có người tặng luôn 20 đồng. Báo được phát hành bí mật vào nội thành, nhiều khi kẹp vào bên trong tờ Phục Hưng-một tờ báo phản động lúc đó để che mắt địch. Nhiều chiến sĩ phát hành báo bị địch bắt, bắn giết, tra tấn đến tàn phế và tù đày.

Tháng 12.1945, nhà in bị địch tấn công đập phá chỉ còn hơn 30 kg chữ giấu ở vườn mía. Các đồng chí Lê Sĩ, Trần Độ, Xường, Lê Văn .v.v.. sửa lại máy, dời chỗ và mấy hôm sau lại tiếp tục in 4000 tờ/kỳ như cũ. Giặc Pháp tiếp tục càn quét, có ngày 2-3 lần và treo giải thưởng 50.000 đồng Đông Dương cho bọn lính và tay sai nếu tìm được tòa soạn và nhà in.

Có lần dời không kịp, nhà in bị địch phát hiện, đập phá tan tành, đốt cả nhà và máy, rồi chúng tuyên bố đã quét sạch báo Việt Minh. Nhưng chỉ ít ngày sau, với mấy chục kg chữ còn giấu được, anh em lại tiếp tục in báo bằng cách đơn giản: sắp chữ, đóng khuôn rồi dùng bàn chải vỗ in lên giấy không cần máy, mỗi kỳ ra được 2000 tờ. Báo Cảm tử vẫn tiếp tục ra mắt bạn đọc, gửi cả cho các bộ trưởng thứ trưởng bù nhìn nữa.

Ngày 30.9.1946, đồng chí Lý Chính Thắng bị thương nặng và bị bắt trong một trận càn quét của địch rồi mất tại nhà thương Chợ Rẫy. Đồng chí Nguyễn Lưu lại dời địa điểm làm báo về ấp 10, xã Vĩnh Lộc (Tân Bình) cách nơi đóng quân của địch ở Bà Hom khoảng 1 km. Đồng chí Phạm Văn Tời (Mười Tời) đã cải tiến cách in, thay vỗ bàn chải bằng lăn rulô trên giấy và khuôn chữ, làm cho báo đẹp hơn nhưng chữ mau mòn hơn. Đồng chí Lê Văn Tước, thợ máy, được giao nhiệm vụ lập cơ sở đúc chữ lấy tên là Nguyễn Văn Tư, đặt ở kinh Bà Vụ (rừng tràm, Vườn Thơm-Lý Văn Mạnh). Có chữ mới, báo in càng đẹp. Chữ đúc còn cung cấp cho một số cơ quan ấn loát khác.

Tuy bị khủng bố nhiều lần nhưng nhà in vẫn tồn tại, về sau vẫn in typô bằng cách lăn trục máy in thử (presse à épreuve). Đến những năm 50, báo ghi là Nội san của Liên hiệp Công đoàn Gia Định, ra 8 trang, khổ 25 x 32 cm, do đồng chí Văn Chiêu làm chủ bút kiêm chủ nhiệm.

2. Nhà in báo Chống xâm lăng

Báo Chống xâm lăng do Thành ủy Sài Gòn-Chợ Lớn xuất bản. Tờ báo và nhà in do đồng chí Trịnh Đình Trọng phụ trách. Báo in bằng giấy sáp lúc đầu đóng ở quận 8, sau dời về Láng Le. Nhà in chỉ có 6 người: 2 viết giấy sáp, 2 in và 2 liên lạc. Số đầu tiên ra ngày 1.1.1946 gồm bài của các đồng chí Trịnh Đình Trọng, Nguyễn Mạnh Hoan, Liễu Châun Bạch Đằng. Sau khi đồng chí Trọng được điều về Sở Thông tin Nam Bộ, đồng chí Nguyễn Văn Định (Bảy Định) được cử phụ trách, nhà in dời vô Láng Le.

Năm 1946, Thành ủy giao cho đồng chí Cao Hồng Quý chạy lo lập nhà in typô. Nhờ đồng chí có giấy tờ hợp pháp nên lo mua được máy in, chữ chì, giấy mực đưa về căn cứ và số báo Chống xâm lăng in chữ chì đầu tiên là số kỷ niệm 2 năm Cách mạng Tháng Tám (19.8.1947) bìa in 2 màu vẽ một chiến sĩ ôm súng xung phong. Trong ban biên tập số báo này có các đồng chí Mười Cúc (Nguyễn Văn Linh), Bảy Định.. Nhà in báo Chống xăm lăng còn in tờ Bạn Gái cho Hội Phụ nữ Thành phố và một vài tờ báo khác nữa.

Năm 1949, Pháp càn quét lớn vào khu vực đóng nhà in ở Láng Le nên Thành ủy chủ trương chuyển địa điểm về nội thành. Đồng chí Quý phụ trách bố trí nhà in ở Cây Mai-Chợ Lớn chuyên in tài liệu của Đảng, đến đầu năm 1950 thì bị lộ. Đồng chí Quý chạy thoát rồi lại bị địch bắt khi khẩn trương lo lập nhà in mới.

Một cơ sở in khác của Thành ủy do các đồng chí Xuân, Lăng phụ trách lúc đầu trở về Sài Gòn vẫn in bằng giấy sáp tờ báo Liên Việt, sau đổi là Tổ quốc trên hết do đồng chí Nguyễn Thọ Chân phụ trách. Nhờ sự giúp đỡ của mấy anh em bồi bếp cho quan năm Pháp nên bộ phận in đặt tại một gác lửng trên ga-ra ô tô trong biệt thự của viên sĩ quan này ở đường Testard (nay là Võ Văn Tần). Sáng sớm, thợ in ta đến leo lên gác làm việc đến tối mịt mới về. Cơm nước do anh em bồi bếp giúp đỡ. Về sau, bộ phận in này trang bị bằng chữ chì đặt tại một nhà ở Vườn Lai. Ban biên tập báo gồm các đồng chí Bảy Định và Nam Quốc Cang. Báo in đẹp, ra 4 trang. Sau khi in được 10 số Tổ quốc trên hết và 4 số Pour la Paix (của Đảng Xã hội) thì bị địch bắt. Do khi đào hầm đem đất đi đổ bị lộ nên một người ở nhà đối diện biết, khi bị bắt khai ra và địch khủng bố.

3. Nhà in báo Tiến lên

Thuộc Ty thông tin Sài Gòn-Chợ Lớn đầu kháng chiến (họa sĩ Hồ Văn Lái làm trưởng ty) do các đồng chí Hồng Diệu, Văn Lang phụ trách, đóng tại rừng tràm Hội đồng (Sầm Tân Bửu) in tờ Tiến lên.

4. Nhà in của Ban Tuyên truyền nội thành Sài Gòn

Cuối năm 1945, đồng chí Huỳnh Tấn Phát trong Ban Tuyên truyền nội thành được giao nhiệm vụ mua lại nhà in của giáo sư Nguyễn Duy Cần rồi cho tháo dỡ chở ra một ngôi chùa ở vùng Tân Hóa (Cầu Tre-Phú Lâm), còn máy pê-đan thì chuyển cho nhà in báo Kèn gọi lính ở Chợ Đệm cho đồng chí Trần Bửu Kiếm phụ trách (cơ sở này đã in báo Tiền Phong trước Cách mạng Tháng Tám).

Sau Hiệp định sơ bộ 6.3.1946, nhà in lại trở về nội thành, ở đường Lagrandière (nay là Lý Tự Trọng), sau đó chuyển về đường Boudonnet (nay là Lê Lai) để in truyền đơn bằng chữ chì. Tháng 5.1946, do chủ nhà mua đồ đạc của lính Pháp, bị chúng xét nhà phát hiện ta đang in cờ đỏ sao vàng và nhiều tài liệu khác. Thế là chúng bắt hết nhóm này trong đó có đồng chí Huỳnh Tấn Phát.

5. Nhà in của tỉnh Gia Định

Nhà in do đồng chí Lữ Văn Tám (Tám Gân) phụ trách thuộc Quận bộ Việt Minh Gò Vấp. Đồng chí Tám Gân là thợ sắp chữ, từng làm việc ở các nhà in báo Opinion, La Presse, Le soir d’Asie, Dân báo, Tín Đức thư xã. Đồng chí đã tạo lập được cơ sở in typô với một số chữ chì có sẵn của Quận bộ Việt Minh. Nhà in này về sau trở thành nhà in của Mặt trận Việt Minh tỉnh Gia Định. Năm 1952, đã in tờ báo Cứu Quốc của tỉnh cho đến Hiệp định Genève 1954. Sau đó, các phương tiện in được cất giấu còn cán bộ công nhân viên thì đi tập kết, một số chuyển về địa phương sống hợp pháp trong đó có đồng chí Tám Gân.

6. Nhà in Lê Hồng Phong

Nhà in của Tỉnh bộ Việt Minh Gia Định, lúc đầu đóng ở xã Tân Mỹ (nay là Bình Mỹ-Củ Chi) do đồng chí Quân, thợ sắp chữ của nhà in báo Điện tín Sài Gòn cùng 2 thanh niên mới vào nghề lo việc in ấn. Giữa năm 1947, nhà in này sáp nhập với nhà in của quận Gò Vấp do đồng chí Tám Gân phụ trách, lấy tên là nhà in Lê Hồng Phong, in báo Toàn dân kháng chiến, cơ quan của Liên Việt tỉnh Gia Định. Báo ra 4 trang, mỗi tháng 3 kỳ, khổ nhỏ.

Mùa mưa 1947, sau khi báo ra được 4 số thì nước sông lên cao ngập vào nhà in, phải dời lên An Nhơn Tây-Hóc Môn. Dù có khó khăn, nhà in vẫn in xong số báo đặt biệt 8 trang kỷ niệm ngày sinh của Bác Hồ (19.5.1947). Sau đó, nhà in lại dời đến xóm Trại gần Ban Quân Giới của Trung đoàn 312 và tiếp tục hoạt động.

7. Nhà in Hà Huy Tập

Cuối năm 1948, Mặt trận Liên Việt tỉnh Gia Định xây dựng thêm một nhà in nữa để in sách được đặt tên là nhà in Hà Huy Tập. Nhà in gồm 13 người trong đó có 4 đảng viên và 2 đoàn viên, do đồng chí Tám Gân kiêm phụ trách. Ban Tuyên truyền Hóc Môn cung cấp cho nhà in một số chữ chì để typô. Hai cuốn sách đẹp được in thời gian đầu là Nước Nga sau Cách mạng và Sửa đổi lề lối làm việc của X.Y.Z, (bút danh của Bác Hồ) được Mặt trận Tỉnh khen.

Năm 1951, khi nhà in đặt ở Xóm Trại thì giặc đến đóng bốt ở xã An Nhơn Tây (Hóc Môn) cách nhà in 2 km nên phải dời sang xã Thanh Tuyền (Bến Cát-Thủ Dầu Một), cuối cùng chuyển về vùng núi Bà Đen. ởđây, nhà in phải vừa in ấn sách báo tài liệu, vừa làm nương rẫy tự tục lương thực và vượt khó khăn do cơn bão lụt tàn phá năm 1952 cho đến Hiệp định Genève 1954.

Trên mặt trận đấu tranh công khai ở nội thành Sài Gòn, các tiểu ban lãnh đạo chuyên trách của Ban Tuyên huấn Thành ủy như: báo chí, văn hóa, văn nghệ v.v.. đều có những cơ sở in bí mật bằng phương pháp thủ công: in xu-xoa (in thạch), in litô, in giấy sáp hoặc lợi dụng khả năng công khai hợp pháp để in typô. Các đồng chí Huỳnh Tấn Phát, Vũ Tùng, Mai Văn Bộ, Nguyễn Văn Hiếu .v.v.. trực tiếp chỉ đạo các mặt hoạt động công khai và chăm sóc các bộ phận in ấn.

Cuộc đấu tranh của các nhà in nổ ra vào ngày 23.8.1946, khi báo Justice (Công lý) cơ quan ngôn luận của Chi bộ Nam Kỳ của Đảng Xã hội Pháp (SFIO) lên tiếng kêu gọi thầy thợ lập nghiệp đoàn để có sức mạnh đoàn kết đấu tranh. Báo còn đăng tin tức của Đài Tiếng nói Việt Nam làm cho kẻ địch tức giận nên đã cho lưu manh đến đập phá nhà in Bảo tồn-nơi in báo. Về sau, nhà báo phải mua máy lập nhà in riêng. Tiếp đó, ngày 27.12.1946, các nhà in riêng của các báo Nam Kỳ, Trung lập, nhà in SAPI đều bị chính quyền bù nhìn lục soát mà không nói rõ lý do. Lúc đó, địch còn ra lệnh đình bản 12 tờ báo ở Sài Gòn, làm cho hơn tám chục nhân viên báo và hơn một trăm công nhân in phải đi lang thang kiếm việc.

Tháng 4.1947, sau khi đoàn xe của chính phủ Lê Văn Hoạch bị phục kích ở Giồng Dứa, chính quyền bù nhìn đóng cửa 17 tờ báo đấu tranh cho thống nhất nước nhà với lý do có đăng tin kháng chiến. Tháng 11.1947, chúng lại ra lệnh cấm 13 tờ báo nữa vì đã”.. thi hành mạng lịnh của ủy ban tuyên truyền của Cộng sản..”. Báo chí bị đình bản cũng là tai họa cho công nhân in. Do đó cuộc đấu tranh trên mặt trận văn hóa đã tập hợp được lực lượng của giới báo chí, xuất bản và công nhân in đòi phải có giấy, đấu tranh để tiếp tục ra báo.v.v..

Công nhân in Sài Gòn đã tham gia kháng chiến bằng nhiều hoạt động khác như: tổ chức in truyền đơn trên các tờ giấy bạc 5 cắc (5 hào) đem rải trên đường, đồng bào lượm công khai mà không sợ địch làm khó dễ; tổ chức in bí mật một số tập thơ kháng chiến như tập Lửa binh của Xuân Miễn sáng tác ở An Phú Đông trong đó có bài An Phú Đông nổi tiếng lưu hành bí mật chuyển vào khu căn cứ cho đồng nghiệp in báo kháng chiến rồi nhận báo về phân phát tận cơ sở..

Công nhân in đã hăng hái tham gia các cuộc đấu tranh công khai đòi dân sinh dân chủ, các ngày lễ quốc tế lao động 1.5, đặc biệt là lễ tang trọng thể nhà báo Nam Quốc Cang bị địch sát hại ngày 6.5.1950. Hầu hết công nhân nhà in nội thành đã cùng hàng vạn đồng bào biến đám tang thành một cuộc biểu dương ý chí căm thù quân cướp nước và bán nước, thương tiếc vô hạn một ký giả đã dũng cảm dùng ngòi bút của mình để đấu tranh cho lợi ích của Tổ quốc và nhân dân.

Có thể nói trong 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp, ngành in Sài Gòn-Chợ Lớn-Gia Định dù hoạt động công khai hay bí mật, ở khu căn cứ hay nội thành đã góp phần xứng đáng vào thành quả của cuộc kháng chiến trên mặt trận văn hóa, tư tưởng.

III. Hoạt động của ngành in Sài Gòn-Chợ Lớn-Gia Định trong chống Mỹ cứu nước (1954-1975)

Sau Hiệp định Genève 1954, phong trào cách mạng ở miền Nam chuyển sang giai đoạn mới: đấu tranh đòi thực hiện Tổng tuyển cử để hòa bình thống nhất nước nhà. Mặt trận tư tưởng văn hóa có vị trí thật quan trọng trong cuộc vận động đấu tranh chính trị, nhất là đối với thành phố Sài Gòn-sào huyệt của kẻ thù.

Công nhân ngành in nội thành trong giai đoạn mới vẫn tiếp tục phát huy truyền thống cách mạng, sát cánh với văn nhân, ký giả và các nghiệp đoàn khác trong cuộc đấu tranh chung của nhân dân Thành phố, nhất là các đợt “xuống đường” biểu thị sức mạnh đoàn kết chống đế quốc và tay sai. Báo Tiếng chuông ra ngày 3.5.1962 đã đăng ảnh đoàn công nhân in với biểu ngữ đứng ở hàng đầu trong cuộc biểu tình nhân ngày quốc tế lao động. Trên mặt trận báo chí công khai, khi cần đưa tin nhanh, anh em công nhân các nhà in đã làm việc quên nghỉ để kịp thời có sách báo tiếp sức cho các cuộc đấu tranh. Đặt biệt, công nhân ngành in Sài Gòn đã sôi nổi tham gia các cuộc đấu tranh của ký giả Sài Gòn chống “sắc luật 007 của chính quyền Thiệu bóp cổ báo chí”, tiêu biểu là cuộc tuần hành “Ngày ký giả đi ăn mày” (10.10.1974). Sắc luật này của Thiệu đã làm cho 70% nhà báo thất nghiệp và ảnh hưởng trực tiếp đến công ăn việc làm của công nhân in. Vì vậy anh em cùng xuống đường với ký giả văn nhân, tay gậy, tay bị diễu hành từ Câu lạc bộ báo chí (15 Lê Lợi) đến công trường Quách Thị Trang vòng về trước trụ sở Hạ Viện (nay là nhà hát Thành phố), cuộc đấu tranh này đã có tiếng vang trên thế giới lúc đó.

Cùng với hoạt động đấu tranh công khai, nhiều tổ chức in ấn đã hoạt động bí mật trong nội thành, trực tiếp phục vụ cho yêu cầu của cuộc chống Mỹ cứu nước. Chỉ xin nêu một số tổ chức tiêu biểu:

Cuối năm 1954, theo kế hoạch được phân công, một số cán bộ nhà in Trần Phú của Xứ ủy Nam Bộ lúc đó đóng ở Cà Mau cùng cán bộ in của Sở Thông tin Nam Bộ về Sài Gòn bí mật phục vụ cho cuộc đấu tranh chính trị do các cấp ủy Đảng chỉ đạo.

Nhà in Nguyễn Trọng

Bộ phận thứ nhất về Sài Gòn do Ban Tuyên huấn Thành ủy chỉ đạo gồm các đồng chí Nguyễn Tấn Khởi (Tám Kiếng) phụ trách và các đồng chí Nguyễn Văn Nghệ (Ba Nghệ), Thạnh, Chi, Giáo, Nguyễn Văn Tư (Tư Cao), Huỳnh Văn Gừng (Năm Lăng), Trần Văn Ba (Ba Già), đầu năm 1955 hình thành 2 tổ in bằng giấy sáp. Đồng chí Tám Kiếng nhận tài liệu từ các đồng chí Sáu Kiếng (Văn Lang), Ba Giàu rồi đánh máy giấy sáp xong giáo các tổ in và phát hành luôn.

Tổ in stencil do đồng chí Ba Nghệ phụ trách đặt tại đường Trần Hưng Đạo hoạt động được một thời gian thì lần lượt bị địch bắt cầm tù. Riêng đồng chí Ba Nghệ bị chúng tra tấn rất dã man cho đến chết tại Cầu Kiệu vì định nhảy xuống sông khi bọn cảnh sát dẫn qua cầu.

Tổ in do đồng chí Tư Cao phụ trách đặt ở xóm Vạn Chài đường Trần Quang Khải tại một xưởng sắt của hai nhà thầu khoán là ông Khảo và ông Sắc. Riêng đồng chí Gừng (Năm Lăng) phụ trách một nhóm thợ làm ở nhà in Việt Nam của ông Quý (Phú Nhuận) có nhiệm vụ bí mật in truyền đơn bằng chữ chì.

Năm 1957, tổ in này dành dụm được tiền bạc và vay vốn, mượn giấy phép hợp pháp thành lập một nhà in công khai tại đường Châu Văn Tiếp (nay là Vũ Tùng) Bà Chiểu, lấy tên là nhà in Nguyễn Trọng do đồng chí Tư Cao làm chủ. Hoạt động công khai của nhà in này là nhận in mọi loại giấy tờ cho khách hàng kể cả của chính quyền Sài Gòn, còn bên trong thì in tài liệu, truyền đơn, giấy tờ mật cho ta, không in bằng giấy sáp nữa.

Năm 1960, một số đồng chí bị bắt, đồng chí Tư Cao giữ nhà in làm đầu mối liên lạc và chi viện phương tiện cho các nhà in vùng giải phóng. Tháng 8.1963, các đồng chí Tám Kiếng và Năm Lăng củng cố lại nhà in Nguyễn Trọng để in các ấn phẩm kỹ thuật gửi về chiến khu.

Năm 1964, địch lùng sục ráo riết, đồng chí Năm Lăng phụ trách xây dựng thêm một nhà in ngầm dưới mặt đất tại Hòa Hưng, bên trên nghi trang nhà ở, bán hàng, có hệ thống đèn báo động do mẹ đồng chí Năm Lăng cảnh giới. Năm 1965 bộ phận in ngầm này bị lộ, đồng chí Năm Lăng dời chỗ ở để đồng chí Linh đổi về nhưng sau đó đồng chí Linh cũng bị địch bắt. Như vậy từ năm 1966 đến 1969, nhà in Nguyễn Trọng còn hoạt động công khai và tổ chức in các báo Cờ Gứi phóng, Lao động, Tin tức, Truyền đơn, bích chương với số lượng lớn phục vụ đợt tổng tấn công và nổi dậy Tết Mậu Thân 1968. Các đồng chí Tư Cao và Năm Lăng còn nhận nhiệm vụ tổ chức thêm một nhà in công khai nữa ở đường Phát Diệm (nay là đường Trần Đình Xu), nhưng chỉ hoạt động được vài tháng thì hai đồng chí bị địch bắt tháng 11.1969.

Bộ phận in bí mật của Ban Tuyên huấn xứ ủy Nam Bộ

Bộ phận thứ hai của nhà in Trần Phú về hoạt động bí mật tại Sài Gòn tháng 10.1954 do Ban Tuyên huấn Xứ uỷ Nam Bộ chỉ đạo gồm các đồng chí Năm Kiêu, Năm Nam, Hai Thông, Tư Công Dân, có nhiệm vụ xây dựng một nhà in công khai để in tài liệu mật của Đảng. Nhờ khai thác một giấy phép cũ do chị Nguyễn Thúy Viên (còn gọi là chị Tư Nguyên) gia đình liệt sĩ ở Gò Đen (Bến Thủ-Long An) là chủ đứng tên nhà in ở đường Thuận Kiều. Anh em tìm mua được căn nhà số 207 đường Lý Thái Tổ, chuyển một số thiết bị in từ chiến khu về, cùng một số thiết bị khác mua cho nhà in Trần Phú chưa kịp chở đi thì đình chính. Nhà in lấy tên là Hoà Thành hoạt động chưa được bao lâu thì gặp rắc rối vì chưa có giấy phép chính thức. Cuối năm 1954, chị Tư cho đăng báo bán nhà in và chủ nhà in Việt Liên ở 193 Gia Long (nay là Lý Tự Trọng) đến mua và thu nhận luôn 4 công nhân của ta. Để tiếp tục làm nhiệm vụ, các đồng chí đã thuê một căn nhà dưới gầm cầu chữ Y (nay là Nguyễn Biểu), ngày đi làm ở Việt Liên, tối về bày biện ra in bằng giấy sáp, quẹt mực bằng quai quốc, xong cất giấu phương tiện vào hầm bí mật. Chính bộ phận in này đã in các tờ Tin tức của Ban Tuyên huấn Xứ ủy, báo Hòa bình Thống nhất, Bản án Ngô Đình Diệm và một số truyền đơn rồi tự đưa đi phát hành ở các đầu mối. Tiền mua giấy, mực in đều do nhóm trích trong tiền lương và quan hệ với nhà in Việt Liên để có vật tư.

Năm 1957, nhóm này ngưng hoạt động vì Xứ ủy chuyển địa điểm và đến tháng 4.1959, 4 đồng chí bị bắt trong đó có đồng chí Năm Kiêu và Năm Can, bị chúng kêu án 5 năm tù theo luật 10/59.

Nhà in báo Trí thức mới

ở nội thành Sài Gòn trong thời gian từ 1966 đến 1975 còn có cơ sở in ấn bí mật của Ban Trí vận thuộc Khu ủy Sài Gòn Gia Định, đó là nhà in báo Tri thức mới.

Báo Trí thức mới lúc đầu được in rônêô tại một tầng hầm ơ đường Cao Thắng (Bàn Cờ) do nữ đồng chí Sáu Mỹ phụ trách. Cơ sở này còn in các tờ Phụ nữ, Quyết thắng, Sài Gòn vùng lên và nhiều tài liệu, truyền đơn khác.

Một cơ sở in nữa Ban Trí vận, in chữ chì theo kiểu lăn tay (presse épreuve) được bố trí dưới hầm nối ngoằn ngoèo nằm lấn vào giữa mấy căn nhà ở số 159/5F đường Nguyễn Trãi (nay thuộc quận 5). Trong hầm có đèn và quạt chạy liên tục khi in. Các đồng chí Ba Minh (Nguyễn Văn Quới), nữ đồng chí út Huyền (Nguyễn Thị Ngọc Lành) về sau có đồng chí Sàu Mỹ tiếp sức và đồng chí Tư Phát, công nhân in typô ở Phnompênh về làm Bí thư chi bộ. Tờ trí thức mới từ số 5 in tại đây mỗi kỳ 500 tờ. Các tờ báo Trung lập, Sống chung của Việt kiều yêu nước, bản tin Sài Gòn vùng lên, Cờ giải phóng, một số tài liệu của Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam và Liên minh các lực lượng dân tộc dân chủ và hòa bình Việt Nam cũng được in tại đây.

Từ năm 1968, các đồng chí hoạt động ở nhà in bí mật này lần lượt bị địch bắt bên ngoài nhà in, do đó cơ sở in vẫn được giữ nguyên vẹn đến sau ngày giải phóng dù đã phải di chuyển địa điểm vài nơi nữa. Sau giải phóng, nhà in này sáp nhập với nhà in Thời Triệu và nhà in của Sở đua ngựa thành Xí nghiệp in số 4 của Thành phố Hồ Chí Minh, nay ở 61 Phạm Ngọc Thạch, quận 3.

Nhà in của Ban Tuyên huấn khu Sài Gòn-Chợ Lớn-Gia Định đã tổ chức một nhà in của Ban, lấy nhà in của Tỉnh ủy Gia Định làm nòng cốt do đồng chí Lữ Văn Tám (Tám Gân) phụ trách, đóng ở rừng Sến (Hố Bò) xã Phú Mỹ Hưng huyện Củ Chi. Nhà in được bổ sung người, trong đó có các đồng chí Tám Kiếng và Năm Lăng, cán bộ nhà in từ nội thành ra. Cơ sở in này có một máy in bằng gỗ (máy épreuve) độ 100 kg chữ chì và được tăng cường phương tiện nhờ sự chi viện của nhà in nội thành do đồng chí Tư Cao phụ trách.

Năm 1961, do yêu cầu phát triển của cuộc đấu tranh, Ban Tuyên huấn đặc khu Sài Gòn-Gia Định quyết định chia nhà in thành 2 bộ phận: bộ phận in phục vụ vùng nông thôn vẫn đóng ở rừng Sến và bộ phận in phục vụ đô thị do đồng chí Tám Kiếng phụ trách đóng ở vùng kinh Ba Reng huyện Đức Huệ-Long An. Bộ phận đô thị, do địch đánh phá ác liệt nên rút trở về Củ Chi phối hợp với bộ phận nông thôn. Sau khi phải di chuyển nhiều nơi, cuối cùng nhà in trụ lại ở rừng Lộc Thuận huyện Củ Chi. Nhà in được xây dựng trong một hầm ngầm lớn để làm việc, có gần 300 mét địa đạo cùng một hệ thống hầm ngủ, hầm để giấy, giếng nước v.v.. Trên mặt đất là rừng được nghi trang cẩn thận. Phương tiện in lần đầu tiên được dùng là máy pêđan và đèn măng sông làm việc ban đêm, nhờ đó tăng nhanh sản phẩm in phẩm in ấn. Những năm 1964-1968 nhà in hoạt động khá tốt, in các báo Giải phóng, tập san Trí thức mới, truyền đơn, biểu ngữ, khẩu hiệu cả các giấy tùy thân để vào hoạt động trong vùng địch.v..v.. Ngoài căn cứ chính ở Lộc Thuận (B1), còn tổ chức thêm hai bộ phận khác nữa: B2 ở rừng Cây Xộp và B3 ở Bàu Trâm (Bến Cát).

Sau đợt Tết Mậu Thân 1968, địch tập trung đánh phá vùng tam giác sắt, cán bộ công nhân viên nhà in đã chiến đấu anh dũng bảo vệ cơ sở, nhiều đồng chí hy sinh. Năm 1969, căn cứ in Lộc Thuận bị địch đánh phá hư hại phần lớn, địch thu toàn bộ máy móc. Các B2, B3 cũng khồng còn địa bàn hoạt động, phải chôn giấu máy, chữ, cử một số người bám trụ, còn lại tạm lánh qua biên giới. Nhà in Lộc Thuận-Bến Cát lúc đông nhất lên tới bảy mươi người, qua chiến đấu đã hy sinh trên ba mươi người (43%).

Năm 1972-1973 tình hình chiến trường đỡ căng thẳng, anh chị em nhà in tập hợp lại thành Ban ấn loát khu Sài Gòn-Gia Định do đồng chí Tám Kiếng làm trưởng ban, đồng chí Sáu Kiệm làm phó ban.

Năm 1973 ngoài bộ phận in đóng ở Rạch Kiến, Bến Cát, còn tổ chức thêm bộ phận in đóng gần chợ Thanh An. Nhà in được trang bị thêm máy Tứ Khai in 8 trang của Trung Quốc, nhanh chóng phục vụ kịp thời các tài liệu, bích chương, biểu ngữ, khẩu hiệu, thông cáo, hiệu triệu cho chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử năm 1975.

Nhà in Phương Nam của bộ phận văn hóa Thành ủy, đăng ký công khai ở đường Lê Quang Định (Bà Chiểu) do đồng chí Nguyễn Sĩ Hồng và vợ là Phùng Thị Bút quản lý, ra đời năm 1967. Nhà in in một số tài liệu bí mật, nhưng chủ yếu in các báo tiến bộ như Hồn trẻ, Tin văn, tồn tại đến 30.4.1975.