Lịch sử ngành in

Sơ lược về ngành in Sài Gòn từ khi Pháp xâm chiếm đến cách mạng Tháng Tám năm 1945

Ở nước ta, nghề in bản gỗ khắc ra đời ở kinh thành Thăng Long từ thời nhà Lý cách nay hơn 800 năm, gắn với tên tuổi của nhà sư Tín Học theo nghề truyền thống của gia đình. ấn phẩm hồi đó là sách Kinh Phật lưu hành trong các chùa chiền. Đến thế kỷ XV, dưới triều Lê sơ, Thị lang bộ Lễ kiêm Bí thư giám học sinh Lương Như Học, từng hai lần đi sứ sang Trung Quốc đã nghiên cứu thêm kỹ thuật in khắc gỗ về dạy nghề cho dân làng quê ông (Hồng Liễu và Liễu Tràng-Gia Lộc, Hải Dương), từ đó ông được tôn thờ làm tổ sư nghề in. Ngày nay, một con đường thuộc quận 5 Thành phố Hồ Chí Minh được mang tên Lương Như Học.
Giữa thế kỷ XIX, khi Pháp xâm chiếm Sài Gòn và du nhập kỹ thuật in ty pô, nghề in bản gỗ khắc vẫn tiếp tục được sử dụng vì bấy giờ chữ quốc ngữ la tinh chưa phổ biến rộng rãi. Một trong những địa điểm in khắc gỗ ở Sài Gòn lúc đó là Xóm Dầu (Phụng Du phường). Hiện còn lưu lại cuốn Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu in chữ Nôm năm 1865 tại Sài Gòn. Đây là một trong số ít cuốn sách hiếm in khắc gỗ cuối cùng ở Nam Bộ.Xưa kia, nhân dân tá hiếu học chữ thánh hiền nên quí trọng những người thợ in có công sao chép, phổ biến kiến thức. Bản thân người thợ in khắc gỗ, vốn yêu mến văn chường, chữ nghĩa, trọng đức khinh tài, đã coi nghề của mình là việc nghĩa không hám lợi danh, thao tác rất cẩn trọng, ít khi để sai sót trong ấn phẩm.Nghề in chữ đúc (typô) đầu tiên du nhập vào Việt Nam năm 1861 tại Sài Gòn sau đội quân xâm lược của đô đốc Pháp Bonard. Xưởng in này đưa từ Paris sang, gồm máy, chữ, mực, giấy và 4 công nhân Pháp. ấn phẩm đầu tiên là Bulletin officiel de l”Expédition de Cochinchine, 1861. (Công báo của quân viễn chinh Pháp ở Nam Kỳ). Xưởng này cũng in công văn, giấy tờ quản lý, sách mỏng.v…v.. phục vụ chính sách xâm lược của chúng.

Tiếp đó, các nhà in của chính quyền thực dân và tư bản Pháp lần lượt ra đời như: Imprimerie Impériale, Imprimerie du gouvernement, Imprimerie Guillaud et Martinon, Imprimerie Rey et Curiol.v.v.. Bên đạo Thiên chúa có nhà in xưa nhất là Imprimerie de la Mission (Nhà in Nhà chung) hoạt động từ 1865 đến 1943. Tờ báo đầu tiên bằng chữ quốc ngữ được in tại Sài Gòn năm 1865 là Gia Định Báo, mỗi tháng ra 1-2 số. Những năm cuối thế kỷ XIX, nhiều sách dịch từ Hán-Nôm, Pháp văn ra quốc ngữ hoặc sáng tác bằng quốc ngữ được in ở Sài Gòn. Có thể kể một số cuốn như: Đại Nam quốc sử diễn ca (1875), Đại học Trung Dung (1881), Lục Vân Tiên truyện (1889), Kim Vân Kiều truyện (1889)k, Truyện Phan-Sa diễn ra quốc ngữ (Fables de la Fontaine ) (1886), các sách của Trương Vĩnh Ký: Chuyện đời xưa (1866), Truyện Khôi hài (1882), Gia huấn ca (1883).., của Huỳnh Tịnh Của: Phép toán (Arithmétique) (1867), Gia Lễ (1886), Đai Nam quấc âm tự vị (1895-1896), Tục ngữ, cổ ngữ, gia ngôn (1896) v.v..

Những thập niên đầu thế kỷ XX, chữ quốc ngữ phổ biến mạnh hơn trước, công việc dịch thuật, sáng tác văn học nhiều thể loại rất phong phú đã kích thích mở rộng thị trường sách báo quốc ngữ, đòi hỏi một sự phát triển đột biến của ngành in, nhất là sau chiến tranh thế giới lần thứ nhất. Cùng với tư bản Pháp, nhiều nhà tư sản Việt, Hoa ở Sài Gòn đã sớm chen chân kinh doanh trên lĩnh vực này như: Phát Toán (1909) J.Việt (1917), J. Nguyễn Văn Viết et fils (1922), á Đông-Chợ Lớn (1923), Quan Đồng Âm-Chợ Lớn (1923), Nguyễn Văn Của (1923), Xưa nay (1926), Bảo tồn (1927) v.v..

Nếu trong hai thập niên đầu thế kỷ chỉ có khoảng 20 nhà in đăng ký hành nghề thì hai thập niên kế đó (1920-1940), con số này tăng gấp 4 lần, lên tới gần 80 cơ sở, tuy rằng nhiều nhà in chỉ sống một vài năm rồi đóng cửa hoặc sáp nhập vào các cơ sở khác. Theo tư liệu lưu trữ, đầu năm 1937, toàn Đông Dương có 88 nhà in đang hoạt động in được sách báo. Riêng Sài Gòn đã có 28 nhà in đó, có tới 18 cơ sở mang tên Việt, Hoa (chiếm trên 60%), tuy năng lực và kỹ thuật in kém nhiều so với các nhà in của tư bản ngoại quốc.

Vì là kỹ thuật in mới du nhập nên lúc đầu, công nhân Pháp phải sang thao tác về sau họ tuyển mộ và đào tạo công nhân người bản xứ vì mức lương rẻ mạt so với công nhân chính quốc.

Ra đời thuộc loại sớm của công nhân Việt Nam, do yêu cầu nghề nghiệp, công nhân ngành in có một số đặc điểm riêng như: phải biết 3 thứ chữ: quốcngữ, Pháp ngữ và có vốn Hán-Nôm, tiếp xúc thường xuyên với sách vở, với giới cầm bút nên có trình độ hiểu biết nhất định, có tư thế chững chạc của những người có “chữ nghĩa”. Anh em thợ sắp chữ gọi nghề in bị bạc đãi là “nghề nhặt cứt chuột” dù rằng nhìn bề ngoài ăn mặc giống thầy thông, thầy phán:

“Trông xa tưởng là những ông phán,
Đến gần: ra một toán thợ in!..”

Dưới ách thống trị của thực dân, lại bị tư sản áp bức bóc lột nặng nề, công nhân in Sài Gòn đã sớm giác ngộ đấu tranh đòi dân sinh, dân chủ, tích cực tham gia phong trào cách mạng từ khi có Đảng Cộng sản lãnh đạo. Chỉ xin ghi lại một số cuộc đấu tranh tiêu biểu:

Ngày 21.10.1930, công nhận nhà in Joseph Nguyễn Văn Viết đình công. Các báo Đuốc nhà Nam ở Sài Gòn và Đông Pháp ở Hà Nội đều đăng tin và bình luận. Lý do: một thợ máy bị chủ cúp lương 1 piastre (đồng bạc Đông Dương) vì tội đánh và bôi mực lên mặt con khỉ hung tợn của chủ nuôi để gác cửa sau nhà in. Thợ đồng lòng đình công cả chục ngày đòi chủ phải trả lại tiền cúp phạt và trả cả lương cho những ngày thợ đình công.

Những tháng cuối năm 1932, công nhân nhà in Moderne do Testelin làm chủ đã tổ chức nhiều cuộc đấu tranh bảo vệ quyền lợi. Vì nhà in này in báo Công luận-Opinion nên được báo đưa tin và biểu đồng tình. Trong bức thư ngỏ của công nhân nhà in đăng trên báo Công luận ngày 21.10.1932 đã nêu rõ những thủ đoạn của chủ Testelin. Từ tháng 5.1931, viện lý do khủng hoảng kinh tế nên chủ bớt mỗi ngày 1 giờ công (tức là làm 7giờ/ngày) song lương thì chỉ cho mượn lúc 5 cắc, lúc đôi ba đồng, không thanh toán lương nhiều tháng liền. Cuối năm 1931, chủ lại quy định chỉ trả lương cho công nhân bằng 20% số tiền lời của chủ hàng tháng, tính ra chỉ bằng một nửa mức lương trước. Đã vậy tình trạng nợ lương cứ kéo dài, rồi lại hạ tỉ lệ xuống còn 15%, chưa kể việc gian lận trong việc công bố số tiền lời của chủ để cắt bớt lương nữa của công dân khi đình công là đòi chủ trả đủ 20% theo quy định, trả các tháng nợ lương, còn không thì nghỉ việc hết. Cuộc đấu tranh đó đã giành được thắng lợi, gây được tiếng vang trong công dân thành phố.

Tháng 6.1933, 21 công nhân nhà in Aspar đình công chống chủ đã bắt phạt công nhân hết sức vô lý. Theo các báo ra ngày 9.6.1933 thì khi chủ giao hàng bị thiếu 5 cuốn vé xe hơi, lại bắt phạt công nhân 100 đồng bạc. Thợ rủ nhau bỏ việc và đưa ra tòa kiện lại chủ. Sau đó chủ yêu cầu trừ lương mỗi người 5 đồng nhưng thợ không chịu, thà đi kéo xe kiếm ăn còn hơn chịu ức hiếp.

Cuối tháng 9.1933 thợ nhà in C.Ardin đình công chống chủ giảm lương. Báo chí Sài Gòn ra ngày 30.9.1933 cho biết: trước đó chủ đã bớt 40% lương, sau đó bớt thêm 15%, nay lại bớt 10% nữa. thợ không thể sống nổi nên mới đình công. Chủ đối phó bằng cách niêm yết tuyển thợ mới nhưng không ai vô làm, cuối cùng chủ phải nhượng bộ.